Ratownicze badania archeologiczne w obrębie Bramy Grobnickiej (Klasztornej) prowadzone były przez Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w okresie od początku lipca do końca września 2012 r., w związku z inwestycją rewitalizacji zabytkowego śródmieścia miasta Głubczyce. Brama Grobnicka zlokalizowana została po północno-wschodniej stronie klasztoru o.o. Franciszkanów, w przejeździe ul. Klasztornej, w miejscu, w którym ulica ta przecina obwód murów obronnych.

W wyniku prac wykopaliskowych odkryte zostały średniowieczne relikty wieży bramnej i warownego przedbramia oraz fundamenty nowożytnej zabudowy stanowiącej niegdyś północną pierzeję ul. Klasztornej (Ryc.1).

Rys historyczny.

Na temat początków Głubczyc nie zachowały się informacje w źródłach pisanych. Pierwsza wzmianka pochodzi z dokumentu z 1224 r., w którym mowa jest o zwolnieniu mieszkańców Opawy z opłat celnych w Głubczycach, nie wiadomo jednak czy były one już wówczas miastem czy osadą bez praw miejskich. Głubczyce wspomniane są także w dokumencie z 1253 r., kiedy to w czerwcu tegoż roku gród został napadnięty przez wojska polskie i ruskie. Istnieje krótki opis grodu, z którego dowiadujemy się, że był on zbudowany z drewna świerkowego i stał na terenie bagnistym, przez który prowadziła grobla. Niemiecki nauczyciel z Głubczyc R. Hofrichter, zlokalizował gród głubczycki na podstawie źródeł opisujących najazd z 1253 r., według niego znajdował się on na dolnym przedmieściu Głubczyc, a więc na południe od rzeki Psiny, w okolicy dzisiejszej ul. Moniuszki. Wiadomo, że w roku 1253 musiało istnieć miasto o tej samej nazwie co gród, o czym świadczy dokument z 11 kwietnia 1253 r., tego dnia na prawie głubczyckim został lokowany Horní Benešov na Moravach. Wciąż jednak niewyjaśniona jest dokładna data nadania Głubczycom praw miejskich.1

Miasto Głubczyce już od średniowiecza posiadało obwód murów, które przebiegały na planie nieregularnego owalu. Zostały one wzniesione z połamanego łupka i posiadały 19 baszt. oraz 3 bramy miejskie: Górna (Nyska), Dolna (Opawska) i Grobnicka (Klasztorna), z warownymi przedbramiami. Czasu wzniesienia obwarowań nie można dokładnie określić, ponieważ nie zachował się żaden dokument wzmiankujący ich budowę. Pierwszy raz mury miejskie wymienione zostały w 1282 r. w dokumencie ugody pomiędzy mieszczanami Głubczyc, a joannitami z Grobnik. W dokumencie tym zezwolono joannitom przebić w murach dwie furty, z czego wynika, że w tym czasie miasto musiało być obwarowane. Następnym dokumentem bezpośrednio związanym z murami miejskimi jest przywilej z 15.04.1298 r. nadany mieszczanom przez czeskiego króla Wacława II, który przeznaczył dochody z komór sukienniczych na utrzymanie murów, fos i dróg.2

Bramę Grobnicką wybudowano we wschodniej części obwarowań, od strony wsi Grobniki, w której znajdowała się komturia joannitów (administrujących parafią w Głubczycach). Od południowego zachodu brama sąsiadowała z klasztorem o.o. Franciszkanów wzniesionym ok. 1448 r. Pierwsze wzmianki w źródłach historycznych na jej temat pochodzą z późnego średniowiecza. Z 1416 r. pochodzi dokument wystawiony przez księcia Przemka Opawskiego o sprzedaży wójtostwa w Głubczycach, które leżało „…przed miastem, przed Bramą Grobnicka…”. Z 1441 r. znany jest dokument darowizny i ułaskawienia księcia Wacława Opawskiego ”…książę daje i zatwierdza mieszczanom duży staw przed Głubczycami przed Bramą Grobnicką leżący przy fosie miejskiej…”3 Brama Grobnicka znana jest również z późniejszych źródeł ikonograficznych, które zachowały się do dzisiaj. Na rysunku z ok. 1680 r. widoczne są wieże Bramy Dolnej (z lewej strony) oraz Bramy Grobnickiej (z prawej strony), która widnieje tu jako wysoka wieża o co najmniej trzech kondygnacjach, z ostrosłupowym dachem i otworami okiennymi4. Litografia kolorowana F.B. Wernera z 1720 r. przedstawia widok miasta od południowego zachodu, Brama Grobnicka znajduje się na niej pod nr 6 (Ryc. 6). Natomiast na sztychu Endlera z 1800 r. Brama Grobnicka przedstawiona jest w całości od strony zewnętrznej. Dokładnie widać tu, że była okazałą, trzykondygnacyjną wieżą bramną z szerokim przejazdem w formie łuku5 (Ryc 7.) .

Z wyżej wymienionych źródeł pisanych jak również ikonograficznych (Ryc. 8) dowiadujemy się również, że przed murami miejskimi znajdował się duży staw, przez który do bramy prowadziła grobla.

Wieża bramna, XIII/XIV w.

Relikty wieży bramnej odkryto w istniejącym przejeździe ul. Klasztornej, w miejscu, w którym przecina ona obwód murów miejskich. W pierwszej kolejności odsłonięto północny mur bramy (ME), zlokalizowany pod północnym chodnikiem ulicy (Fot. 1). Następnie ukazała się korona reliktów bliźniaczego muru (MF), biegnącego w południowym poboczu ulicy (Fot. 2). Oba mury miały ok. 9,5 m długości i biegły na osi wschód-zachód. (Fot. 3, 4, 5). Były mocno zniszczone przez sieci instalacyjne (kanalizacyjną, gazową, elektryczną), przez co nie można było uchwycić całej ich szerokości, dodatkowo duża część muru ME zalegała pod ścianą dostawioną w latach powojennych do muru obronnego oraz pod betonową wylewką podjazdu do osiedlowych garaży. Korona ME w najlepiej zachowanym miejscu miała 1,2 m szerokości. Można przypuszczać, że mury bramy miały ok. 1,5 m szerokości, co sugeruje kilka kamieni łupka uchwyconych od wschodniej strony w przyziemnej partii ściany dostawionej do muru obronnego.

Wieża bramna wzniesiona została na planie prostokąta o wymiarach 8,5×9 m. Jako budulca użyto połamanego szarego łupka iłowego, układanego warstwami, łączonego zaprawą piaskowo – wapienną barwy jasnokremowej. Od zewnętrznej strony, wylot bramy był przewężony, a jego szerokość wynosiła 3,3 m. Zachowały się narożniki przewężenia stanowiące posadowienie łuku przejazdu bramy. Wewnątrz przejazdu i u zachodniego wylotu odległość między murami mierzyła 4,35 m.

Przy południowej ścianie północnego muru (ME), w przejeździe bramy, założono wykop III w celu zbadania fundamentów Bramy Grobnickiej oraz uchwycenia nawierzchni jej przejazdu. Fundamenty posadowione były dość płytko, na głębokości 261,06 – 261,15 m. n. p. m., czyli ok. 1,30 m od obecnego poziomu ulicy, bezpośrednio na warstwie pierwotnego humusu. Mur zagłębiony był pierwotnie (po wybudowaniu) na głębokość ok. 40 cm – 50 cm poniżej poziomu użytkowego z okresu średniowiecza. Na poziomie fundamentów, 261,36 m. n. p. m. uwidoczniła się warstwa kulturowa z nielicznymi fragmentami ceramiki z 2 poł. XIII w. Miąższość tej warstwy wynosiła 10 – 20 cm., a bezpośrednio na niej zalegała warstwa żółtej gliny, naniesionej na całą długość ul. Klasztornej, w celu ustabilizowania jej nawierzchni. Można przypuszczać, że górna część średniowiecznej warstwy została zniszczona podczas prac związanych z budową nawierzchni ul. Klasztornej na przełomie XIX/XX w. Po południowej stronie wykopu III na głębokości 261,21 – 261,05 m. n. p. m. uwidocznił się obiekt (obiekt 2) – jama odpadkowa o ciemnobrunatnym, lepkim wypełnisku w skład którego wchodziły fragmenty naczyń glinianych, kości zwierzęce, drobnych węgli drzewnych oraz grudki polepy. Wśród materiału zabytkowego obiektu 2 znalazł się duży fragment grubościennego garnka grafitowego (Fot. 6). Naczynie jest bogato zdobione grzebykowym pasmem linii falistych na wylewie. Natomiast na korpusie garnka tradycyjnym ornamentem fryzowym, złożonym z ukośnych nakłuć, pasm linii falistych i żłobków poziomych, przy czym żłobki poziome mają postać rozmieszczonych w odstępach odrębnych pasm wykonanych grzebykiem, co jest szczególnie charakterystyczne dla ceramiki południowośląskiej i północnomorawskiej z XIII w (Ryc. 4 f). Cechy stylistyczne naczynia charakterystyczne są dla połowy i drugiej połowy XIII w, a występowanie naczyń grafitowych upodabnia zespoły ceramiki głubczyckiej do materiałów z miast południowego Śląska, takich ja Racibórz czy Opawa.6 Omówiony garnek został wyklejony w stopniu umożliwiającym niemal pełną rekonstrukcję formy (Ryc. 2a). Odkrycie naczynia z połowy XIII w. w przejeździe Bramy Grobnickiej, na poziomie fundamentów, dowodzi, że musi być ona nieco młodsza i najprawdopodobniej pochodzi z przełomu XIII i XIV w.

W wykopie III, bezpośrednio przy południowym licu muru ME, natrafiono na 1 kamień – otoczak (Fot. 7), taki jakich używano do brukowania ulic. Spoczywał on na głębokości 261,51 m. n. p. m. i mógł być jedyną pozostałością po nawierzchni przejazdu bramy, natomiast całość średniowiecznej nawierzchni została zniszczona podczas budowy ul. Klasztornej na przełomie XIX i XX w.

W przejeździe ul. Klasztornej natrafiono na 3 fragmenty murów o zachowanych wymiarach: MH – ,MI – , MJ – . Wykonane z połamanego łupka iłowego, układanego warstwami, łączonego zaprawą piaskowo-wapienną, biegnące na osi wschód-zachód (Fot. 8). Jeden z nich (MI) znajdował się pomiędzy murami przedbramia w odległości ok. 0,7 m na południe od południowego lica MS1 i ok. 6 m na wschód od reliktów wieży bramnej. Dwa kolejne (MH, MJ) umiejscowione były równolegle względem siebie, w północnym (MH) i południowym (MJ) poboczu ulicy. Odległość między nimi wynosiła 3,5 m. Znajdowały się ok. 10,5 m na wschód od reliktów wieży, przed wjazdem do przedbramia. Mur MH biegł na tej samej linii co MI, najpewniej pierwotnie stanowiły one jeden mur. Umiejscowienie i przebieg tych murów oraz fakt, że były wykonane z identycznego materiału co wieża bramna, świadczą że mogły stanowić część umocnienia bramy z wcześniejszej fazy. Najpewniej są to pozostałości pierwszej szyi bramy z przełomu XIII/XIV w., która jednocześnie mogła stanowić ściany boczne grobli.

Warowne przedbramie, XIV/XV w.

Po północnej stronie ul. Klasztornej, na wschód od wieży bramnej odkryto mur stanowiący północną część przedbramia (północny mur szyi bramy – MS1) . Zachowała się cała długość tego muru, który wraz z przyporą mierzył 13,5 m (Fot. 9). Pojedyncze kamienie widoczne były już na powierzchni, a reszta ukazała się ok. 5-10 cm poniżej poziomu gruntu. Mur biegł z zachodu na wschód, wzdłuż północnego krawężnika ul. Klasztornej – po jej zewnętrznej stronie i prostopadle do muru obronnego. Na długości 10,3 m miał 1,3-1,4 m szerokości i zbudowany był z połamanego piaskowca łączonego zaprawą piaskowo – wapienną, a miejscami zaprawą gliniastą. Kończył się on przyporą o długości 3,2 m, biegnącą w kierunku północno-wschodnim. Przypora miała nieco odmienną konstrukcję od reszty muru, była węższa – jej szerokość sięgała 1 m, a kamienie piaskowca uzupełniane były gruzem ceglanym.

Wjazd do przedbramia był przewężony bocznym murem (MG), dowiązanym prostopadle do południowego lica MS1. Konstrukcja i budulec tego poprzecznego muru, były identyczne z murami szyi bramy, jego zachowana długość wynosiła 2 m, a szerokość 1,3 m (Fot. 16).

W celu dokładnego zbadania konstrukcji muru przedbramia MS1 oraz uchwycenia warstw kulturowych, po północnej stronie muru założono Wykop I. Odsłonięty został fragment północnego lica muru na całej zachowanej wysokości, która wnosiła 1,95 m. Fundament przedbramia sięgał głębokości 260,42 – 260,44 m. n.p.m. i spoczywał bezpośrednio na calcu – żółta glina lessowa (Fot. 10). W licu zaobserwowano dwa rodzaje spoiwa, w części zachodniej kamienie łączone były zaprawą gliniastą, a w części wschodniej zaprawą piaskowo-wapienną. Łączenie kamieni przy pomocy zaprawy gliniastej może wskazywać na dużą wilgotność gruntu w tym miejscu – glina jest materiałem mniej narażonym na wypłukiwanie aniżeli zaprawa piaskowo wapienna. Ze stratygrafii warstw wynika, że fundament był pierwotnie zagłębiony na ok. 1m, z czego na 0,4 m wkopany w calec i 0,6 m w pierwotny grunt – ciemnobrunatną, jednolitą warstwę zalegającą bezpośrednio na calcu, ponad którą znajdowała się warstwa poziomu użytkowego z okresu średniowiecza. Średnia głębokość zalegania warstwy kulturowej wynosiła 261,50 m. n. p. m. W jej obrębie odnaleziono materiał zabytkowy w postaci fragmentów naczyń glinianych, fragmentów kości oraz zębów zwierzęcych jak również 1 fragment ornamentowanej okładziny kościanej (Fot.11). Odnaleziony ceramiczny materiał zabytkowy można datować na okres od 2 poł. XIII w. aż do 1 poł. XV w. Najliczniejszą grupę stanowiła tu ceramika z 2 poł. XIII w. wypalana redukcyjnie na kolor stalowoszary – grupa PS3 wg P. Rzeźnika, szeroko obecna na obszarze Ślaska. Na wyróżnienie zasługuje fragment garnka baniastego, wykonany na podobieństwo gotyckiej kamionki. Pod względem stylistyki garnek ten prezentuje styl znany w ponadregionalnym zasięgu, charakterystyczny dla Europy środkowo-wschodniej (Ryc. 2f, 5a). Najbliższą analogią dla tego okazu jest garnek odkryty podczas badań archeologicznych prowadzonych przy odbudowie ratusza w Głubczycach, który zachował się niemal w całości i znajduje się w Powiatowym Muzeum Ziemi Głubczyckiej (Ryc. 5b) Naczynia te wyróżnia przede wszystkim specyficzna technologia wykonania, czytelna w szczególnym potraktowaniu powierzchni zewnętrznej, pokrytej cieniutką powłoką wiśniowo-brązowego szkliwa ziemnego. Taki efekt uzyskiwano dzięki odpowiedniej temperaturze wypału, wyższej od przeciętnej, która była bliska 1050o C. Omawiane wyroby poświadczają w Głubczycach lub najbliższej okolicy, lokalną produkcję ceramiki półszlachetnej, zbliżonej do kamionki, w 1 poł. XV w.7

W wykopie po południowej stronie ul. Klasztornej (wykop IV) odsłonięto koronę reliktów południowego muru przedbramia (MS2). Mur biegł równolegle do MS1 w odległości 6m na południe i miał analogiczną do niego konstrukcję (Fot. 12). Wykonany został z połamanego piaskowca łączonego zaprawą piaskowo-wapienną. Koronę tego muru odsłonięto na głębokości 0,5 – 1,3 m poniżej obecnego poziomu nawierzchni. Odkryto w sumie 6,5 m odcinek szyi (wraz z fragmentem przypory) o zachowanej szerokości 1 – 1,2 m. Mur MS2 został mocno zniszczony przez różnego rodzaju sieci (instalacje kanalizacyjną, gazową oraz elektryczną), które przerwały jego ciągłość oraz zniszczyły koronę. Zaczynał się on w odległości 3,5 m na wschód od muru wieży bramnej, jednakże sugerując się konstrukcją północnego muru przedbramia, można stwierdzić, że pierwotnie południowy mur szyi (MS2) również łączył się z wieżą. W miejscu gdzie nie natrafiono na żadne pozostałości muru, najpewniej zastosowano inne rozwiązanie konstrukcyjne, nakrywając wolną przestrzeń łękiem odcinkowym, opartym na fundamencie wieży oraz szyi.8 We wschodniej części MS2, zarówno przypora, jak i boczny mur stanowiący przewężenie wjazdu do przedbramia, zachowały się fragmentarycznie, lecz mimo znacznych zniszczeń można stwierdzić, że MS2 był identyczny (lustrzany) z MS1. W południowym profilu wykopu IV uwidoczniła się warstwa kulturowa z okresu średniowiecza (Ryc. 9) z ceramicznym materiałem zabytkowym z 2 połowy XIII w. Omawianą warstwę można było uchwycić jedynie w profilu ponieważ na całym obszarze wykopu została ona zniszczona w trakcie budowy przedbramia.

2,3 m na północ od północnego muru szyi, pod reliktami muru nowożytnej zabudowy (MB), odkryto lico głęboko posadowionego muru (MB1), wykonanego z piaskowca i łupka uzupełnianych niewielką ilością gruzu ceglanego, łączonych twardą zaprawą piaskowo-wapienną, którą również obmazano lico muru (Fot. 13.). Fundament tego muru posadowiony był na głębokości 1,75 m mierząc od korony muru MB, bezpośrednio na żółtej glinie calcowej, a zachowana wysokość muru wynosiła ok. 1m. Opisany filar najpewniej pochodzi z tego samego okresu co przedbramie i był z nim konstrukcyjnie powiązany, a następnie został wykorzystany wtórnie jako fundament muru (MB) nowożytnego budynku. Filar ten mógł stanowić podstawę ostrogi umożliwiającej regulację poziomu wody w stawach po północnej stronie bramy i grobli.9

Nowożytne budynki mieszkalne XVII-XIX w.

Po N stronie muru MS1 odkryto trzy kolejne mury kamienne o słabszej konstrukcji, wykonane z połamanego łupka i piaskowca uzupełnianych gruzem ceglanym, łączonych zaprawą piaskowo-wapienną (Fot. 9). Były to fundamenty nowożytnych budynków mieszkalnych stanowiących północną pierzeję ul. Klasztornej, wzniesione najpewniej w okresie XVII/XVIII – XIX w. Na okres XVII-XVIII w. wskazuje dno naczynia glinianego, odnalezione w murze MD, które wykorzystane został jako budulec tego muru, wypełniono nim lukę między kamieniami10 (Fot. 14). Dwa z opisywanych murów, MB i MC, biegły prostopadle do muru przedbramia i były do niego dowiązane. Można więc stwierdzić, że północny mur szyi został wtórnie wykorzystany jako fundament nowożytnego budynku. Mur MB miał ok. 4 m długości i 0,7-1 m szerokości, natomiast MC również ok. 4 m długości i 0,8 m szerokości. Trzeci z nowożytnych murów (MD), był równoległy do północnego muru szyi bramy i łączył się z dwoma wyżej opisanymi murami od południa, a od strony zachodniej z murem obronnym. Mierzył 14,5 m długości i 0,5 – 0,8 m szerokości. Podczas odsłaniania zachodniego krańca muru MD, została uszkodzona wschodnia ściana muru obronnego (MA). W miejscu gdzie MD łączył się z MA powstał otwór, w którym uwidocznił się dalszy ciąg fundamentu MD biegnącego pod murem obronnym (Fot. 15). Można więc stwierdzić, że ta cześć muru obronnego była zniszczona, na jego miejscu stały budynki mieszkalne, a po ich rozbiórce mur został zrekonstruowany (najprawdopodobniej w latach (70. XX w).

W celu rozpoznania reliktów Bramy Grobnickiej na całym terenie badań otwarto w sumie pięć wykopów. Jeden z nich, wykop V założono wewnątrz przejazdu przedbramia, przy południowym licu jego północnego muru. Nie natrafiono na ślady nawierzchni przejazdu, najpewniej został on zniszczony w tym samym czasie co nawierzchnia przejazdu bramy. W wykopie uwidoczniła się warstwa żółtej gliny o miąższości ok. 30 cm (Fot. 17), która została intencjonalnie naniesiona podczas budowy nawierzchni ulicy na przełomie XIX i XX w., najpewniej w celu stabilizacji grząskiego podłoża

Przeprowadzone badania były pierwszymi tego typu badaniami w Głubczycach. Pozwoliły one na rozpoznanie założenia Bramy Grobnickiej w stopniu pozwalającym na jej rekonstrukcję w terenie, w formie trwałej ruiny. Natomiast odkryty materiał zabytkowy przybliżył kulturę materialną i chronologię miasta.

Wiktoria Stangret