„Kodeks praw miejskich Głubczyc” został zamówiony i sfinansowany przez głubczyckich rajców, w pełni świadomych wartości i zasięgu głubczyckiego prawa.

Był to zbiór praw i przywilejów głubczyckich mieszczan. Od momentu ogłoszenia pierwszego dokumentu dla miasta Głubczyce (1265)1, a czasu powstania księgi (1421) minęło ponad 150 lat . Ze względu na dużą wartość artystyczną, a także materialną dzieła, jego fundatorzy przeznaczyli mu głównie rolę reprezentacyjną – była to godna oprawa

dla „dzieła” minionych pokoleń głubczyckich mieszczan. Do codziennego użytku wykonano podobny egzemplarz, lecz bez kolorowych iluminacji.

Kodeks głubczycki spisany został przed 1421 rokiem przez Mikołaja Brevis (Kurz) syna Jana z Głubczyc, pisarza katedralnego w Krakowie.2 Pisarz, który był emocjonalnie związany z Głubczycami, podpisał się czerwonym tuszem na końcu dzieła, pod tekstem ostatniej kolumny. Księgę tę iluminował artysta pochodzenia czeskiego, Jan z Żytawy (studiował w Pradze na początku XVw.), który przez pewien czas (1415-14213 lub 1420-1421)4 przebywał i pracował we Wrocławiu. Był on autorem wielu ówczesnych dzieł

o różnej tematyce, na przykład : ksiąg teologicznych, mszałów, ksiąg praw. Artysta sygnował swoje prace w bardzo charakterystyczny sposób, to jest umieszczał swój podpis „Johannes

de Zittavia” na banderoli (motyw przypominający zwój pergaminu), na pierwszej stronie iluminowanej przez siebie księgi.5 W głubczyckim kodeksie napis wykonany jest złotem płatkowym, a kontury banderoli namalowane są złotem proszkowym.

Cechy charakterystyczne malarstwa Jana z Żytawy, to :

• postacie malowane w konwencji pięknego stylu, idealizacja oblicza,
• „wielowarstwowa” budowa inicjałów figuralnych-kilka planów kompozycji,
• postacie wychodzą poza kompozycyjną ramę inicjału,
• iluminowane karty zaopatrzone także w bordiurę (ozdobną ramę) złożoną z roślinnych motywów (dynamiczna, ekspresywna wić roślinna). Suche wąskie laski oraz suche łodygi roślin (akant) uzupełnione są kwiatostanami, rozetami, szyszkami. Realistycznie przedstawione motywy zwierząt, ptaków, i ludzi uzupełnione są plecionką,
• nakładanie barw czystych grubą warstwą,
• łagodzenie kontrastu barwnego za pomocą gwaszu danej barwy,
• modyfikacja stylu wrocławskiego charakterystyczna dla końca XIIIw.6

Kodeks głubczycki, podobnie jak pozostałe dzieła mistrza Jana z Żytawy, posiada wyżej wymienione cechy.

Bogactwo artystyczne głubczyckiej księgi stanowią jej inicjały7, które pod względem artystycznym podzielić można na cztery grupy. Taki stan rzeczy pozwala na wyciągnięcie wniosku, że stanowią one wyróżnik i przy okazji, niejako klasyfikują wartość poszczególnych treści księgi.

1. Pierwsza grupa to inicjały figuralne (w kształt litery wpisane jest przedstawienie figuralne)- najbogatsze, zarówno pod względem kompozycyjnym jak i plastycznym (14 inicjałów, w tym jeden bezpostaciowy –przedstawia jedynie fragment murowanej budowli), którym towarzyszy bogata bordiura ( wici roślinne, kwiaty, plecionki, postaci ludzi, tzw. w sztuce „dzicy ludzie”, zwierzęta, ptaki, maszkarony). Koresponduje ona z treścią inicjału i jest jego uzupełnieniem, a w dużej mierze stanowią one plastyczny komentarz do tekstu zawartego na danej stronie;
2. Druga grupa to inicjały (8 inicjałów) , które posiadają także oprawę plastyczną w postaci bordiury, lecz nieco skromniejszą i jedynie o treści roślinnej. Tło tych inicjałów stanowią często motywy abstrakcyjne, geometryczne ( kratownice) lub roślinne;
3. Trzecia grupa to inicjały pomniejsze, które wyróżnione są jedynie barwą i filigranem (inicjałom niebieskim towarzyszy filigran czerwony, a czerwonym towarzyszy filigran niebieski);
4. Czwartą grupę stanowią inicjały najskromniejsze, które spośród tekstu wyróżnia jedynie barwa (czerwona, niebieska, zielona).

Innym istotnym zagadnieniem dotyczącym warsztatu malarza jest realizm wykorzystanych przez niego motywów, dotyczy to zarówno roślin – kwiatów (koniczyny, róży, lilii, goryczki ), jak i postaci ludzi (indywidualizacja rysów twarzy, fryzury, stroju), zwierząt (niedźwiedź, niedźwiadek8, lew, małpa), ptaków ( bażant, dudek, paw, czapla szara, gołąb? ) oraz fragmentów ówczesnych wnętrz (sala z kolumnami, wyposażenie- tron, stół, ława, łóżko ). Realizm kompozycji przejawia się także w zastosowanej przez malarza perspektywy zbieżnej i kulisowej.

Poza realizmem artystycznym występuje w kodeksie również realizm historyczny,

to oznacza, że Jan z Żytawy poinformowany był dobrze o treści i wadze wykonywanego przez siebie dzieła. I tak na przykład :

• przy dokumencie nadającym głubczyckim mieszczanom las (1265r) król Ottokar II siedzi na tronie bez zaplecka ( starsza forma tronu)-kopia pieczęci królewskiej tego dokumentu9,
• przy dokumencie odnawiającym przywileje miejskie Głubczyc (1275r.) tenże król siedzi na tronie z zapleckiem (późniejsza forma tronu),kopia pieczęci królewskiej tego dokumentu10,
• inicjał figuralny „A” –zaprzysiężenie rajców miejskich przez wójta-artysta przedstawia wójta i czterech rajców i tyle też osób liczyła ówczesna głubczycka rada miejska,

Oprócz przedstawień historycznych i motywów realistycznie ujętych przez artystę, istnieją także liczne stylizacje. W tej grupie dominuje motyw stylizowanych, mięsistych liści akantu, który najczęściej jest elementem kompozycji inicjałów figuralnych. Równie często stosuje malarz wić roślinną ze stylizowanymi liśćmi akantu. Pionowa część tej wici, często najskromniejsza w formie, przypomina naciągniętą (sztywną) lianę, na której osadza artysta postacie. Poziome fragmenty takiej wici mają bardziej plastycznie rozwiniętą formę – giętkie łodygi wywijające się na kształt wolut, ślimacznic i przeważnie zakończone są, charakterystycznym dla wijących się roślin, „wąsem czepnym”. Czasami wić tworzy plecionkę lub przekształca się w maszkaron . Kompozycję tych wici uzupełniają stylizowane kwiaty z rozbudowanym fragmentem przypominającym szyszkę. Pewnego rodzaju stylizację postaci ludzkiej stanowią motywy: tak zwani w sztuce „dzicy ludzie” 11 (człowiek porośnięty futrem) i czarnoskóry człowiek-pigmej12.

Artysta nie stroni także od motywów abstrakcyjnych takich jak ząbki, perełki, szachownica.

Ciekawym zagadnieniem warsztatu Jana z Żytawy jest problematyka barwy. Artysta stosuje barwy czyste (zieleń szmaragdowa i malachitowa, ochra, cynober, karmin, odcienie różu, lazuryt i błękit, żółty) , których świeżość doskonale konkuruje ze sporą ilością srebra (proszkowe i płatkowe – tylko w przypadku lusterka małpy) i złota (proszkowe i płatkowe). Ponadto w dekoracji głubczyckiego kodeksu zauważyć można ciekawą zależność, to znaczy złoto zastępuje barwę żółtą. Wyjątek stanowi jedynie tarcza herbowa (czarny orzeł na żółtym tle), trzykrotnie użyta w księdze. Barwy nakładane są dwoma sposobami, w zależności

od zaplanowanego przez artystę efektu, gęsto-barwy czyste i gwasze (motywy roślinne)

lub laserunkowo-barwy złamane (postacie: twarze, zwierzęta, itp.).

Najwięcej „malarskich” zabiegów użył artysta w celu oddania karnacji

i indywidualizacji rysów twarzy postaci. Najczęściej artysta nakłada farbę na wcześniej przygotowane „tło” (biel lub złamany pastelowy róż) tak zwanym suchym pędzlem , a w celu wzmocnienia kontrastu używa także kreski, lecz na sposób graficzny (krzyżujące się pojedyncze kreski). Z powyższym zagadnieniem współgra problem szaty (przynależność

do określonej grupy społecznej), fryzury i wieku przedstawionej przez malarza postaci.

Innego rodzaju środkami wyrazu, stanowiącymi jednocześnie uzupełnienie programu artystycznego iluminowanej księgi, są zagadnienia ikonograficzne, to oznacza, że każdy

z zastosowanych przez malarza elementów kompozycji może nieść ze sobą treść symboliczną, mniej lub bardziej związaną z zawartością dokumentu. I tak na przykład :

• starcy- w wielu kulturach po dzień dzisiejszy starzec symbolizuje doświadczenie, mądrość życiową i dystans,
• „dzicy ludzie”- symbolika jego odbierana jest negatywnie, obrazować może pogaństwo,
• Pigmej- podobnie jak „dziki człowiek” symbolizować może pogaństwo,
• niedźwiedź – symbolizuje króla zwierząt puszczy północnej, a także starość człowieka i śmierć,
• lew – symbol władzy i sprawiedliwości,
• małpa – w wielu kulturach ma różnorodne znaczenie, symbolizować może grzechy śmiertelne (chciwość, pożądliwość i próżność), a także inteligencję. Małpa
• z lusterkiem to człowiek, który wskutek swoich grzechów stoczył się do poziomu zwierzęcia,
• dudek- w średniowieczu ( ze względu na swój czubek przypominający rogi) czasami był uważany za symbol diabła, natomiast w poezji arabskiej to wysłannik miłości,
• paw – ptak, który zrzucił pióra oznaczać może nieśmiertelność (pióra odrastają wiosną), ponadto paw jest symbolem czujności i kontemplacji, a także człowieka wiernego, który napełniony świętością i sprawiedliwością, nie podlega zepsuciu,
• bażant – symbol harmonii w kosmosie,
• czapla – ptak ten, przez swój długi dziób, symbolizuje zgłębianie ukrytej mądrości,
• z drugiej zaś strony ciekawości w złym znaczeniu (która wszędzie wtyka swój dziób). Szara czapla ( szare upierzenie) uchodzi za symbol pokuty,
• papuga- emblemat ludzi nierozważnych,
• akant – w sztuce bardzo często wykorzystywany motyw, a symbolika tej rośliny odnosi się prawdopodobnie do jej kolców, pokazuje że rozwiązano jakieś trudne zadanie,
• wić roślinna- podobnie jak plecionka symbolizować może ruchy związane
• ze wzrastaniem,
• lilia – symbol czystości i dziewictwa, a także nieśmiertelności (głownie biała).
• róża- symbol wiosny, w starożytności oznaka przepychu, w sztuce chrześcijańskiej symbolizuje cierpienie Chrystusa lub Marii,
• goryczka
• ogórecznik- uważano że odpędza ponure myśli, symbolizował wysoką jakość (walory smakowe rośliny) pomimo swojej niepozornej jakości,
• koniczyna-symbol siły życia (szybki wzrost),
• plecionka- w średniowieczu symbolizowała zapewne ruchy związane ze wzrastaniem,
• maszkarony- potworne głowy, które swoim wyglądem mają odstraszać złe siły,
• księga- symbol mądrości i wiedzy,
• stół- symbolizuje centrum, wokół którego można się zebrać, a także wybranej społeczności,
• „a”- podobnie jak grecka litera „A” (alfa), jest ona pierwszą literą alfabetu i symbolizować może początek13.

Odnalezienie w 2002 roku oryginału Kodeksu praw miejskich Głubczyc, umożliwi naukowcom dokładniejsze badania nad warsztatem czeskiego malarza Jana z Żytawy oraz stanowić będzie doskonałe źródło wiedzy o kulturze ówczesnych mieszkańców Głubczyc.